کتاب تاریخ ملک آرا (چگونگی به قدرت رسیدن قاجارها)

کتاب “تاریخ ملک‌آرا” روایت تغییرات مهمی در تاریخ ایران در مقطع سقوط صفویان تا دوران سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار است که به دستور “محمدقلی‌میرزا ملک‌آرا” حاکم مازندران در عهد آن پادشاه و توسط “میرزا‌علی‌نقی” متخلص به “اقبال” (متوفی 1248ق) با ادبیاتی کاملاً منشیانه و متکلف نوشته شده است. بسیاری وقایع روی داده در آن دوره منحصراً در این کتاب اشاره رفته و از این باب با منابع مشابه آن دوره همچون تاریخ محمدی (احسن‌التواریخ)، تفاوت‌هایی دارد.

“تاریخ ملک‌آرا” در برهه‌ای از تاریخ ایران نگاشته شده که فقر منابع کاملاً مشهود است و دست محققان این دوران را تنگ نموده است و با اینکه کتابی سفارش شده است و نگاهی جانبدارانه نسبت به حکومتگران تازه قاجار دارد، اما باز هم می‌تواند تکلمه‌ای بر شرح وقایع سیاسی و نظامی آن دوره بر آشوب باشد.

“میرزا‌علی‌قلی” (اقبال) نویسنده‌ای دانشمند و ادیب بوده و قلم او شاهدی بر این گفته است. او علاوه‌بر تاریخ، در مباحث و اصول فلسفه، منطق و هیئت نیز دستی داشته است. این مباحث در لابلای شرح وقایع دیده می‌شود.

از باب تأسف هم باید دو مورد ذکر گردد، اولاً شخصیت مؤلف علیرغم قدرت بسیار زیاد قلم او، تقریباً گمنام باقی مانده و مرگ ناگهانی او مزید بر این علت هم بوده است. ثانیاً این کتاب تاریخ هم همچون قسمت اعظم منابع تاریخی ایران، فاقد اشاراتی به زندگی اجتماعی، اقتصادی طبقات مختلف اجتماعی آن دوران است. موردی که تعجب اهل تاریخ را بر نخواهد انگیخت