دوستعلی خان معیرالممالک چهارم معروف به نظام ­الدوله، یکی از رجال موثر عهد ناصری بود که در دستگاه دولت ضمن داشتن مناصب و مشاغل مهم، در ایجاد بناها، ساختمان­ها و تأسیسات با ارزش و قابل توجه آن زمان نقش موثری بر عهده داشت.

معیرالممالک فرزند حسینعلی خان معیرالممالک داماد فتحعلی شاه، متولد 1236 ه.ق بود، اما دوستعلی خان از دختر فتحعلی شاه نیست.[1] نسب این خاندان به بایزید بسطامی می­رسید. اجداد این خانواده در اواسط دوران صفویه وارد دستگاه دولتی شدند و منصب خزانه­داری یافتند، در آن زمان لقب معیرباشی داشتند و پس از آن به معیربیگ ملقب گردیدند. جد اعلای خانواده معیر، حسینعلی بیگ بسطامی در دوره نادرشاه افشار به مقام وزارت رسید و لقب معیرالممالکی گرفت، در دوره قاجار نیز فرزندان وی منصب خزانه­داری را حفظ کردند. معروف­ترین فرد خانواده دوستعلی خان معیرالممالک بود که مشاغل گوناگونی در دستگاه قاجارها بر عهده داشت. دوستعلی خان در اواخر حکمت محمدشاه قاجار حاکم یزد بود اما در زمان ناصرالدین شاه معزول شد. وی پس از فوت پدر خود در سال 1274 ه.ق سمت خزانه­داری و منصب معیرالممالکی و ریاست بیوتات یافت. علاوه بر خزانه، ضراب خانه و زنبورکخانه و بیوتات نیز تحت اختیار میرالممالک بود.[2] به طور کلی مشاغل وی عبارت بودند از:

خزانه­داری، جمع­آوری و تحویلداری وجود مخصوص خزانه اندرون، وصول مالیات و اقساط، پرداخت وجوه، تصدی ضرابخانه­ها، کالسکه­خانه، زنبورکخانه، حکومت گیلان و یزد.[3]

در سال 1283 ه.ق عصمت­الدوله (فاطمه) دختر دوم ناصرالدین شاه به عقد پسر دوستعلی خان، امیر دوستمحمدخان درآمد. عروسی بسیار مفصل و با تجملی برای این پسر گرفته شد به طوری که شکوه عروسی­های دوره آل برمک و آل سهل را یادآور بود و این نشان دهنده قدرت مالی و تمول دوستعلی خان را داشت.

دوستعلی خان در اوایل سال 1290 ه.ق در سن پنجاه و چهار سالگی به ناخوشی محرقه (وبا ـ تیفوس) در تهران درگذشت و با درگذشت او تقریباً اهمیت و دارایی خانواده معیر نیز خاتمه یافت.

تکیه دولت و شمس­العماره از آثار دوستعلیخان می­باشد. وی تکیه دولت را با هزینه دولت و شمس­العماره را شخصاً  بنا نهاد و به شاه قاجار پیشکش کرد.[4] معیرالممالک اراضی زیادی در نقاط مختلف شهر داشت. یکی از خانه­های او شامل پنج دست بنا و 2 حمام و 2 طویله بود. مستأجران خانه معیرالممالک در محلات عودلاجان، ارگ و سنگلج صاحب خانه بودند.

---

[1] ـ بامداد، ج 1، 495

[2] ـ نجمی، ناصر: طهران عصر ناصری؛ تهران، عطار، 1364، ص 364

[3] ـ بامداد، ج 1، 495

[4] ـ طهران عهد ناصری، ص 364