مسجد گوهرشاد
مسجد جامع گوهرشاد مشهد یکی از مسجدهای مشهور ایران و جهان اسلام و یادگاری ارزشمند و ماندگار از هنر و معماری تیموریان است. احداث این بنا به همت گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا به سال 818ق در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و چنانكه در كتيبه بالاى ايوان بزرگ كه به خط بايسنقر ميرزا است تصريح شده (اتفق تحريرها فى اوايل شهر اله المبارك رجب المرجب سنة احدى و عشرين و ثمانمايه)، در سال 821ق به اتمام رسيده است. گوهرشاد آغا يكى از زنان نيكوكار و نامدار بوده است، و از آثار و ابنيه خيريه او مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات و مسجد جامع مشهد مقدس می باشد كه در هر دو شهر به نام آن بانوى نيكنام به «مسجد گوهرشاد» موسوم و مشهور می باشد، «و برين بقاع خير مستغلات خوب و اسباب مرغوب وقف كرده است».[1] «مشهور است سى سال بناى اين مسجد طول كشيد. عمله جات تمام به اختيار عملگى مى كردند. ناهار و غذا مى دادند. حتى الاغى كه مصالح آن را از خارج مى آورد در تمام خط عبور آنها علف ريخته بودند كه به آزادى و تعليفكنان مصالح را مى آوردند. كتيبهاى هم به خط پسرش بايسنقر در ايوان پشت به قبله مقابل حرم مطهر است كه بسيار امتياز دارد.»[2]
شكل بنای مسجد گوهرشاد چهارگوشى است باشكوه كه بر فراز آن چهار طاق بزرگ قرار دارد. طاق قسمت جنوب غربى معروف به ايوان مقصوره میباشد و با يك گنبد آبى پوشيده شده و هم اينجا محل انجام وظايف مذهبى و نماز جماعت است.[3] دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است. مناره های این مسجد از روی زمین برمی خیزند نه از روی ایوان و دیگر اینکه گنبد مسجد گوهرشاد برخلاف مساجد دیگر که گنبد بر روی خانۀ چهارگوش احداث میشود، بر روی ایوانی مستطیل شکل احداث شده است. ایوان ها در اضلاع مسجد به قرینه یکدیگر ساخته شده است. به جز زیر نیم گنبد که با گچ پوشیده شده و زیر گنبد که نقاشی شده است تمام نمای بیرونی با کاشی معرق پوشیده شده است. شبستان های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان ها با پایه‌‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته اند، اما سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند.[4] از شبستان های مسجد گوهرشاد می توان به موارد زیر اشاره کرد:
شبستان گرم واقع در ضلع شرقی مسجد، شبستان سبزواری در چنوب ایوان شرقی، شبستان تبریزیواقع در ضلع جنوبی، شبستان نهاوندی، شبستان میلانی، شبستان نجف آبادی.
به جز شبستان گرم که محل عبادت آقایان است، دیگر شبستان ها بنا به ضرورت محل برگزاری جلسلت قران، آموزش، سخنرانی و وعظ و عزاداری و اعتکاف و نماز جماعت و مراسم دعای کمیل و ندبه و توسل می باشد.
وقار و شكوه و دقت و ظرافت اين مربعى شكل به اضافه تناسب كامل آن و كاشى كارى قشنگ و زيبا آن را از مجلل ترين و عالى ترين مسجد آسياى مركزى قرار داده است. ساخت بنای مسجد توسط معمار معروف عصر تیموریان، قوام الدین بن زینالدین شیرازی و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق صورت گرفت.[5] مسجد به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیباییهای هنری یکی از مهمترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی میباشد. بخش های مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت بارها مورد مرمت قرار گرفته است. در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در 1083 که در پی زلزله خراسان بر بخش هایی از بنای مسجد شکست هایی وارد آمده بود، نیز اقدامات مرمتی صورت گرفت و خرابی های ناشی از تهاجم افغان ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف گردید. گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339 ش به منظور مرمت اساسی تخریب گردید و ساخت آن مجدداً توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز شده، در سال 1341ش خاتمه یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت هایی در بخش های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه ای از آبنما و آب خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است. مسجد از نظر بنا و کاشیکاری ممتاز است و تمام در و دیوارهای آن مزین به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث و شعر، مدح ائمه اطهار است و با خط ثلث، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ مثل بایسنقر و امامی اصفهانی ترمیم شده است.
مسجد گوهر شاد اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش های حرم رضوی متصل است که سه ورودی در ضلع غربی سه ورودی در ضلع شمالی و دو ورودی در ضلع جنوبی دارد. در دوره پهلوی اول در پی سیاست رضاشاه به تغییر لباس و استفاده از کلاه شاپو، علما و مراجع به شدت متأثر شدند. آیت الله قمی تصمیم گرفت به تهران رفته و با رضاشاه صحبت کند. در شهرری نیروهای نظامی خانه وی را محاصره میکنند، با انتشار خبر دستگیری آیت اللّه قمی احساسات مردم در مشهد جریحه دار شده و اجتماعی عظیم با حضور بزرگان مشهد در مسجد گوهرشاد شگل گرفت. در مسجد خطبا و از جمله شیخ محمدتقی بهلول به منبر رفتند و مردم را به مقاومت دعوت کردند. پس از چند روز سرانجام صبح جمعه بیستم تیر 1314ش نیروهای نظامی اطراف مسجد را محاصره کردند و در بییست و یکم تیر مقاومت مردم در مسجد منجر به خشونت و کشتار شد.
مسجد جامع گوهرشاد مشهد از محل موقوفات دارای درآمد است که صرف تعمیرات و هزینه های جاری مسجد میگردد. علاوه بر موقوفات خاص که توسط گوهرشاد بیگم و در هنگام تأسیس مسجد وقف گردیده، چندین فقره املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات شهری نیز بعداً توسط افراد نیکوکار وقف شده است.
منابع:
زمچى اسفزارى، عينالدين محمد، روضاتالجنات فی اوصاف مدينه هرات، 2ج، محقق / مصحح: سيد محمدكاظم امام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1388
سايكس، سرپرسى، تاریخ ایران، ترجمه: سيد محمدتقى فخر داعى گيلانى، 2 ج، تهران، افسون، 1380
قصابیان، محمدرضا، مسجد گوهرشاد پس از ششصد سال، مشکوة، بهار 1384، شماره 86، ص 106 ـ 97
قهرمان ميرزا سالور عينالسلطنه، روزنامه خاطرات عينالسلطنة محقق / مصحح: مسعود سالور و ايرج افشار، تهران، اساطیر
[1] . زمچى اسفزارى، عينالدين محمد، روضاتالجنات فی اوصاف مدينه هرات، ج 2، محقق / مصحح: سيد محمدكاظم امام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1388، ص 417
[2] . قهرمان ميرزا سالور عينالسلطنه، روزنامه خاطرات عينالسلطنة محقق / مصحح: مسعود سالور و ايرج افشار، تهران، اساطیر، ج 2، ص1744
[3] . سايكس، سرپرسى، تاریخ ایران، ترجمه: سيد محمدتقى فخر داعى گيلانى، 2 ج، تهران، افسون، 1380، ج 2، ص 220.
[4] . قصابیان، محمدرضا، مسجد گوهرشاد پس از ششصد سال، مشکوة، بهار 1384، شماره 86، ص 103
[5] . قصابیان، محمدرضا، مسجد گوهرشاد پس از ششصد سال، مشکوة، بهار 1384، شماره 86، ص 97.