سبد خرید

  • ما را دنبال کنید

آذربایجان در نقشه های جغرافیایی یونان و روم باستان

چکیده

مقالۀ پیش رو پژوهشی است کوتاه اما مهم دربارۀ چگونگی رسم آذربایجان و نمود شهرهای آن بر روی نقشه ­های تاریخی. نقشه ­های بررسی شده از نظر دورۀ زمانی محدود هستند به نقشه ­های یونان و روم باستان.  در نتیجه مقاله به ارایۀ اطلاعاتی پرداخته که تعلق به فاصلۀ تاریخی دوهزار و پانصد تا  دوهزار سال پیش دارند. تاکید آن نیز بر مطالعۀ دو شهرهای باستانی آذربایجان است که در متن نقشه ­ها ثبت شده ­اند. افزون بر این آنچه در نقشه­ ها مربوط به دیگر داده ­های آذربایجان شامل شمار شهرها و قلمروی سرزمینی و تقسیمات کشوری و نظایرآن است نیز از قلم نیفتاده است.  هدف مقاله بررسی چگونگی نمود قلمروی سرزمینی، اسامی و مفاهیم باستانی شهرها و عوارض طبیعی منطقه است.

کلیدواژه: آذربایجان/ نقشه­ های تاریخی/ جغرافیای تاریخی/ شهرهای باستانی

مقدمه

در تاریخ تمدن­های بشری شهر نماد دانش، فرهنگ، هنر . . .  و به یک تعبیر محل جلوۀ شیوۀ عالی  زیستن است.  از همین رو در فرهنگنامۀ تمدن، زندگی در شهر (مدنیت) را در نقطۀ مقابل  بیابان نشینی و صحرانوردی (بدویت) قرار داده­اند. بر این اساس می­توان نتیجه گرفت که فراوانی شهرها در یک محدودۀ مشخص جغرافیایی ارتباط  مستقیم با میزان تمدن و فرهنگ مردم آن دارد. در معنای دیگر چنانچه تعداد شهرها در یک گسترۀ سرزمینی بیشتر باشد بنا به رونق و شکوفایی و ساز و کار پدید آمده در اثر زندگی  شهری در  آن منطقه، با سطح والاتری از فرهنگ و هنر و دانش و شیوۀ زیست انسانی رو به رو خواهیم بود؛ و بالعکس. چنین قیاسی قابل تعمیم به تمامی ادوار تاریخی نیز هست. یعنی می­توان شمار و وضعیت شهرها را در گذشته شاخصی برای شناسایی وضعیت یک منطقه گرفت و به دستاوردهایی مانند وضعیت اقتصادی، اجتماعی و . . . رسید. بررسی­هایی از این دست در حوزۀ دانش جغرافیای تاریخی خواهد گنجید و مطالعۀ نقشه­ های تاریخی به عنوان یکی از ابزارهای اصلی این دانش روشی مناسب است.

موضوع نوشتار پیش رو پژوهشی است در مطالعه و معرفی شهرهای آذربایجان در قدیمی­ترین نقشه­ های جغرافیایی که اکنون جنبۀ اسنادی تاریخی یافته­اند.

فرضیۀ تحقیق

آذربایجان یکی از قدیمی­ترین سرزمینهایی است که از هویت سرزمینی و تاریخی مشخصی برخوردار بوده و هست. همچنین در طول این تاریخ طولانی به سبب ویژگیهای مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی همواره و بی­انقطاع تا آن اندازه­ اهمیت داشته که سرزمین، شهرها و آبادیهای آن در نقشه­ های جغرافیایی که نوعی اسناد تصویری جغرافیایی هستند و برای کارکردها و اهداف مختلفی تهیۀ  شده ­اند، نمود بیابند. همچنین فراوانی شهرها و آبادیهای ثبت شده در نقشه­ ها طی دوره­های زمانی مختلف نشان دهندۀ رونق و شکوفایی و آبادانی این سرزمین است.

طرح مسئله

نخستین نقشۀ جغرافیایی که واژۀ آذربایجان را ثبت کرده کدام نقشه است؟ نخستین شهر یا شهرهای آذربایجان به ویژه خوی و مرند که بر روی یک نقشۀ جغرافیایی نمود یافته، چیست؟ مقایسۀ تطبیقی نمایش موقعیت شهرها و آبادی ها در آذربایجان با مناطق همجوار  به چه تحلیل­ ها و برآیندهایی می­توان دست یافت؟

روش تحقیق

اساس مطالعۀ حاضر بر بررسی شهرهای آذربایجان در نقشه­ های جغرافیایی تاریخی استوار است. از آنجا مشابه چنین تحقیقی بر روی نقشه­ های اخیر به­ویژه نقشه ­های جغرافیایی ترسیم شده از دورۀ صفوی به این سو توسط برخی محققان صورت گرفته، مقاله دورۀ زمانی قدیمی­تری را مقصود گرفته است. بنابراین پژوهش کهنترین نقشه ­های جغرافیایی در دسترس را در دورۀ باستان، شامل نقشه ­های جغرافیایی فراهم آمده بر اساس اطلاعات یونان و روم قدیم را  در دستور کار قرار داده است. می­گوییم نقشه ­های فراهم آمده بر اساس اطلاعات جغرافیایی یونان و روم قدیم چون به طور مستقیم در حال حاضر نقشه­ای از آن زمان باقی نمانده و آنچه در اختیار داریم توسط نقشه­نگارهای اروپایی از سده­های چهاردهم میلادی بدین سو ترسیم شده، اما بر اساس دانش یونان و روم باستان. هر نقشه در معنی سندی با ارزشِ تاریخی قلمداد شده و رویکرد بررسی هر نقشه توصیفی است. هرچند در بخشی از مطالب که به مقایسۀ تطبیقی نقشه ­ها اختصاص یافته نویسنده از تحلیل دور نمانده است. ترتیب بررسی نقشه­ ها نیز بر اساس توالی زمان و از قدیمی­ترین سند تا نزدیکترین آن سامان گرفته است.

در هر نقشه واژگان مرتبط با موضوع مقاله به دست داده شده و ضمن تطبیق آن با موقعیت کنونی ضبط اصلی در متن نقشه در پانوشت آمده است.

آذربایجان در نخستین نقشه ­های باستانی

کهن­ترین نامی که منابع تصویری یونان باستان برای آذربایجان ثبت کرده­اند واژۀ «ماد»[1] است. در شماری از قدیمی­ترین نقشه ­های موجود شامل نقشه­ های جهان نمای هکاتوس میلتی[2] (509- 472 پ.م) هرودوت[3] (484- 425 پ.م)، هیپارخوس[4] (160- 125 پ.م) و استرابو[5] (12 پ.م- 58 م) که برجسته­ترین نقشه­کش­های عهد باستان هستند آذربایجان با نام کهن خود ماد آمده است.

نقشۀ یک: [6]  نقشۀ جهان­نمای بسیار قدیمی هکاتوس میلتی که در زمره نخستین اسناد مصور جغرافیایی است  و جهان سدۀ چهارم پیش ازمیلاد را نمایش داده است،  از بابت مطالعۀ ما اهمیت دارد. در این سند جغرافیایی اطراف جهان را آب (اقیانوس)[7] فرا گرفته است. سرزمین مورد علاقۀ ما در منتها الیه سمت راست نقشه، یعنی در شرقی­ترین بخش جهان شناخته شدۀ قرن چهارم پیش از میلاد قرار دارد. شرقی­ترین دریایی که آن زمان دست کم برای یونانی­ها شناخته شده بود، دریای کاسپین[8] (خزر) است. در غرب این دریا رود آراکسِس[9] (ارس) که از کوههای قفقاز[10] سرچشمه گرفته، به دریای کاسپین پیوسته است. پس یونانی­ها آگاهی درستی از موقعیت این رود داشته­اند. این باید نخستین نمود یک مفهوم جغرافیایی در محدودۀ آذربایجان بر روی یک سند تصویری کهن است. در زیر رود ارس، محدودهای کنونی غرب و شمال­غرب ایران واژۀ مدی[11] (ماد) قابل تشخیص است.

آذربایجان در نقشه ­های بطلمیوسی

نخستین بار در تاریخ کارتوگرافی نام آذربایجان و ثبت شهرهای آن در یک نقشۀ جغرافیایی باید مربوط به نقشه ­های کلادیوس بطلمیوس[12]  (سدۀ اول و دوم میلادی)  باشد. نظام جغرافیایی که بطلمیوس پی­افکند به مکتبی تاثیر گذار بدل شد که تا ظهور جغرافیا و نقشه­نگاری جدید اساس غالب شناخت بشر از زمین و کیهان به شمار می­رفت. به نحوی که قرنها نقشه­نگاران زیادی نقشه ­هایشان را بر اساس الگویی که بطلمیوس پی­ریخته بود می­کشیدند.[13]

جهان شناخته شدۀ بطلمیوسی عبارت بود از یک نوار فرضی زیر خط استوا به عنوان جنوبی­ترین بخش جهان تا نزدیکی قطب شمال (عرض جغرافیایی). و غرب افریقا تا شرقی­ترین بخش چین (طول جغرافیایی). در این باور جنوب افریقا و قاره­های امریکا و اقیانوسیۀ امروز شناخته شده نبودند.[14]  بطلمیوس پهنۀ جهان را به بخش­هایی بر اساس مناطق جغرافیایی تقسیم کرد. به نحوی که یک یا چند منطقه که هویت جغرافیایی مستقلی دارند در یک قسمت قرار گرفته­اند. معمولاً یک منطقه بنا به وسعت در چند قسمت دیده می­شود. در این نظام جغرافیایی اروپا به 8 قسمت، افریقای شمالی 4 قسمت و آسیا به 12 قسمت بخش شده است. آذربایجان در پهنۀ آسیا قرار گرفته و در قطعه­های  4 و 5 آسیا قابل مشاهده است.

بخشی از آذربایجان به همراه منطقۀ قفقاز امروز شامل آلبانیا و ارمنستان و گرجستان در قطعۀ 3، بخش دیگر همراه با بین النهرین در قطعۀ 4 و در کاملترین شکل که به نمایش تمام آذربایجان امروز شامل استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی ایران پرداخته در قطعۀ 5 گنجانده شده است. در مکتب نقشه­کشی بطلمیوسی محدودۀ هریک از این قطعه­ها با عنوان تابلو[15] موضوع رسم یک نقشه جغرافیایی شده و مجموع آنها همراه با فهرستی از موقعیت طول و عرض جغرافیایی شهرها کتاب اطلس جغرافیا یا راهنمای پیکر زمین [16] بطلمیوس را تشکیل داده است. شرح بیشتر ضمن توصیف و بررسی نقشه ­های بطلمیوسی به دست داده شده است.

نقشۀ  دو: [17]  این نقشه توسط جراردوس مرکاتور[18] (1512-1594 م)، نقشه­نگار نابغه، بزرگ و مشهور اهل راپلموند[19] بلژیک در سال 1578م و بر اساس شیوۀ جغرافیایی بطلمیوس تهیه شده است.[20] به این معنا که شکل رسم و تعداد و موقعیت مفاهیم درج شده روی نقشه همه از کتاب جغرافیا بطلمیوس برگرفته شده است. اصل نقشه 46*35 سانتی­متر اندازه دارد و در لندن چاپ شده است.

مقصود نقشه­نگار رسم محدودۀ حدفاصل دو دریای هیرکانی (کاسپی)[21] یا خزر امروز در شرق و دریای سیاه[22] در غرب است. منطقه­ای که اکنون قفقاز نامیده می­شود و جمهوری­های آذربایجان و ارمنستان و گرجستان در آن واقع­اند.

آذربایجان با نام باستانی آنتروپاتیا[23] در جنوب رود ارس (منطبق با استانهای کنونی اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی ایران) روی این نقشه ثبت شده است و سرزمین­های همجوار آن در جنوب مدیا[24] (ماد= نواحی غربی و مرکزی ایران)، در غرب ارمنستان[25] (منطبق با آناتولی شرقی)، و آلبانیا[26] (جمهوری آذربایجان کنونی) و گرجستان [27] در شمال هستند. در محدودۀ بین دو رود ارس و کورا نام کلخیس یا کلخید (کلخیدا) آمده است  و کلخید همانجایی است که قدیمی­ترین آثار تمدنی گرجستان قدیم متعلق به اقوام کلخ و اورارتو در آن یافت شده است. دولت کلخید تا زمان قدرت­گیری پارس­ها در ایران دوام یافت و از آن پس جزیی از شاهنشاهی هخامنشی گردید.[28]

نقشه بر اساس الگوی بطلمیوس و دانش جغرافیایی یونان و روم باستان تهیه شده است. هرچند جانمایی و ثبت برخی از مفاهیم منطبق با واقعیت نیست، اما از آنجا که به ارایۀ اطلاعات جغرافیای تاریخی دو هزار سال پیش پرداخته حایز اهمیت بسیار است. شهر مرند به صورت مورُندا[29] روی این نقشۀ قدیمی ثبت است. دیگر اسامی شهرهای آذربایجان یا پیرامون آن  چندان قابل تطبیق با موقعیت­های واقعی نیستند جز گازانیا[30] یا همان گنزه منطبق با شیز در حوالی مراغه و تازینا[31] که احتمالاً تبریز است چرا که بطلمیوس آن را شهری در ماد آتروپاتن بین رود گامبیس و سیروس نوشته است.[32] همچنین ورا یا وارنا[33] که نام ارگ و قلعۀ مشهوری در حوالی مراغه بود.[34] رودهای ارس با عنوان آراکسوس[35] و کورا (سیروس)[36] روی نقشه ثبت هستند.

نقشۀ سه: [37] تمرکز نقشۀ پیشین بر نمایش سرزمین شمال رود ارس قرار داشت. اهمیت و مزیت  نقشه ­های منطقه­ای بطلمیوسی نسبت به نقشۀ جهان نمای او ثبت جزییات بیشتر از جمله نام شهرها و موقعیت­ها است. روش او نمایش یک منطقه همراه با نواحی همجوار است. تاکید این نقشه بر روی ایالت­های ایران باستان است. و یکی دیگر از نقشه ­های اطلس جراردوس مرکاتور (نقشۀ شمارۀ 1) به شمار می­رود.[38] آذربایجان با همان نام آنتروپاتیا بخشی از ایالت بزرگ ماد است. شهر مرند (موروندا) در کنار 32 مفهوم جغرافیایی مربوط به آذربایجان در این سند نیز ثبت شده است.

نقشۀ  چهار:[39] نقشه­ای است که آنهم مطابق شیوۀ بطلمیوس و توسط فیلیپ رو[40] در آمستردام به سال 1653م  کشیده شده است. نقشه قفقاز و اطراف آن را نمایش داده است.  آذربایجان با نام آتروپاتیا[41] بخشی از ایالت بزرگ ماد قلمداد شده و نکتۀ جالب در این سند قدیمی ثبت نام شهر مرند به صورت مُوروندا[42] است. باید دانست که چگونگی ضبط اسامی جغرافیایی روی نفشه­ها با حروف بزرگ یا کوچک بی­معنا نیست.[43] ثبت واژۀ آذربایجان با حروف کوچک ذیل نام ماد (مدیا) با حروف بزرگ نشان­دهندۀ تابعیت قلمرویی است.   

نقشۀ پنج [44]: این نقشه نیز توسط فیلیپ د رو در تکمیل نقشۀ پیشین ترسیم شده است. اساساً باید دانست هر نقشه­ای که دریای کاسپین (خزر) را بر خلاف شکا واقعی خود و به صورت مسطتیلی که کشیدگی آن در عرض جغرافیایی است نه طول از الگوی بطلمیوس استفاده کرده است. به پندار قدما از جمله بطلمیوس کاسپی دریایی است مسطتیل شکل که عرض آن از طولش فراختر است. نقشۀ رو از الگو و اطلاعات بطلمیوس به اضافۀ برخی از اطلاعات زمان نقشه­کش (قرن 17 م) فراهم آمده است. عنوان آن «ترکیه، آسیا، عربستان، و پارس (ایران)»[45] است.

این سند با ارزش به نمایش محدودۀ سرزمینهای عثمانی، عربستان و ایران در آسیا در قرن هفدهم میلادی پرداخته است. مرزهای سیاسی با خطوط مشکی که نواری زرد رنگ به آن تمایز بیشتری بخشیده مشخص شده است. آنچه به موضوع پژوهش ما مربوط است آذربایجان با عنوان آذربتزاپ[46] در زیر گیلان [47] و بخشی از خاک پارس (ایران) نموده شده و به طور کاملاً مشخص از قلمروی عثمانی متمایز گردیده است. در این نقشه در شمال رود ارس نام ایالت شیروان[48] و شماخی[49] ثبت شده است که آن نیز بخشی از خاک ایران است.

شهرهای اردبیل[50]، تبریز[51] و  خوی[52] را می­توان در قلمروی آذربایجان مشاهده کرد.

نقشۀ شش:[53] این نقشه توسط کریستف ویگل[54] (1654- 1725م)، گراوُرساز و نقشه­نگار آلمانی در سال 1720م، و بر  اساس اطلاعات بطلمیوس فراهم آمده است. عنوان نقشه پرشیا[55] (ایران) است و ایالتهای ایران دورۀ باستان را نشان می­دهد. آذربایجان با نام آتروپاتنه[56] بخشی از ایالت ماد از ایالتهای باستانی ایران نمود یافته است.

طبق این نقشه­ آذربایجان بخشی از ماد بزرگ است. سرزمین وسیع ماد یا مدیا در عهد قدیم خود به چند بخش اصلی و زیر مجموعه­های کوچکتر تقسیم می­شد. بخش­های اصلی درماد بزرگ طبق نقشه ­ها از شمال­غرب منطبق به جنوب­شرق عبارت­اند از: ماتیانا (تقریباً در حدود مغان)، آتروپاتنه (استانهای آذربایجان شرق و غربی و اردبیل و بخشی از گیلان)، مدیا ماگنا (استانهای غربی و مرکزی ایران). آتروپاتنه نیز به عنوان بخشی از ماد خود به چند منطقۀ کوچکتر بخش شده که می­توان آن را تقسیمات کشوری آذربایجان در دو هزار سال پیش دانست. این تقسیم بندی که باید آن را با همین شهرستان کنونی تطبیق داد از غرب به شرق عبارت است از:  کاردوخی[57] (حوالی تبریز)، موروندا (مرند)، مارگیانا [58](مراغه).

نتیجه گیری

در یک جمع بندی دربارۀ چگونگی رسم آذربایجان در نقشه ­های عهد باستان می­توان گفت:

– رود ارس نخستین مفهوم جغرافیایی در آذربایجان است که روی یک نقشۀ تاریخی ثبت شده است.

– تا آنجا که نگارنده  بررسی کرده است نام آذربایجان به صورت آنتروپاتیا، آتروپاتن، آتروپاتنه، برای نخستین بار در نقشه­ های منطقه­ای بطلمیوسی (سدۀ اول و دوم میلادی) ثبت شده است.[59] بر روی نقشه­ های قدیمی­تر، محدودۀ شمال­غرب ایران ماد ذکر شده است.

– آذربایجان پیش از اینکه به هویت مستقل جغرافیایی در تقسیمات کشوری دست یابد یکی از چند بخش اصلی محدودۀ ایالت مهم ماد بزرگ متعلق به امپراتوری پارس (ایران) به شمار می­رفت.

– در نقشه­ های بطلمیوسی آذربایجان در دو نقشۀ منطقه­ای قابل مشاهده است: یکی در نقشه ­های قفقاز و دیگری در نقشه­ هایی که ایالتها و محدودۀ ایران قدیم را نمایش می­دهند.

ثبت آن در نقشه­ های قفقاز به علت همجواری و در نقشه ­های ایران به دلیل تعلق سرزمینی ابتدا به عنوان یکی بخشها و سپس یکی از ایالتهای آن است.

– نام مرند و خوی در همان نخستین نقشه ­هایی که به ثبت آذربایجان پرداخته­اند در معنای شهرهایی متعلق به آذربایجان آمده است؛ با این تفاوت که مرند در نقشه­ های قدیمی­تری دیده می­شود.

– مرند افزون بر اینکه نام یک شهر است به منطقۀ وسیع­تری نیز منطبق با شهرستان امروز اطلاق شده است.

– اساساً قلمروی آذربایجان  در مقایسه با مناطق دیگر شامل شهرها و آبادیهای زیادی بوده که حکایت از رونق و آبادانی آن روی نقشه ­های عهد باستان می­کند.  به این ترتیب آذربایجان سرزمینی است با هویت تاریخی و باستانی.

– مطالعۀ انبوه نقشه­ های جغرافیایی مستند می­کند که قلمروی آذربایجان علی­رغم قبض و بسط­های سرزمینی همواره با شهرهای اردبیل و تبریز و ارومیه و خوی و مرند و در مجموع شهرهای کنونی استانهای آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل است که هویت تاریخی  به خود می­گیرد.

منابع

– انوری، امیر هوشنگ، اطلس تاریخی نقشه­ ها و تصویرهای جغرافیایی آذربایجان، مطالعۀ توصیفی تطبیقی سرزمین، شهرها و مرزهای استانهای اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی ، تهران: ندای تاریخ، 1394)

– برهانی، سیامک، «سیمای تاریخی گرجستان»، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، پاییز 1376، ش 19، صص 197- 201

– بود، بورگت ،«نقشه: تاریخ نقشه­کشی»، فضای جغرافیایی، زمستان 1380، ش 4، صص 102-118

دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 9

– دياكونوف، م. م، اشكانيان، تهران: پيام، 1352

– مارکوارت، یوزف، ایرانشهر بر اساس جغرافیای موسی خورنی، ترجمۀ مریم میراحمدی، تهران

–  Ptolemy, The Ptolemy, Introduction

– Glichian, Atlas of Armenia

Rosenberg, Daniel & Anthoni Crafton, A History of the Timeline, New York: Princeton Architectural Press, 2010

– Sahab. Mohammad  Reza& . . . , Persian Gulf of Atlas of Old& Historical Maps . . . , Tehran: Center for Documents& diplomatic History& University of Tehran, 2005

– The Incyclopedia of Britanica, Vol 2, pp 115-116

– Mac Lean, Alexandre, A Dictionary of Ancient Geography, London: G. Robinson, 1773

– Mercator, Gerard, Petolemy Geographia


[1] . MEDIE

[2] . Hecatus of Melitus

[3] . Herodotus

[4] . Hiparchus

[5] . Strabo

[6] . Sahab. Mohammad  Reza& . . . , Persian Gulf of Atlas of Old& Historical Maps . . . , Tehran: Center for Documents& diplomatic History& University of Tehran, 2005, vol 1, pp 1-17

[7] – OCEANUS

[8] – Caspinm

[9] -Araxes

[10] – Caucasus

[11] – Medi

[12] . Cladius Ptolemy

[13] . The Incyclopedia of Britanica, Vol 2, pp 115-116; Ptolemy, The Ptolemy, Introduction

10 – دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، ذیل واژه «اقلیم

[15] – Tabulla

[16]Gegraphik Huphegesis

– این نقشه و بیشتر نقشه ­های این مفاله در کتاب اطلسی آماده برای چاپ و انتشار همراه با 180 نقشۀ جغرافایی دربارۀ آذرباجبان با شرح و تفسیر به مشخصات زیر بر گرقته شده است: انوری، امیر هوشنگ، اطلس تاریخی نقشه ­ها و طرح­های جغرافیایی آذربایجان، مطالعۀ توصیفی تطبیقی سرزمین، شهرها و مرزهای استانهای اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی ، ص 139[17]

[18] – Gerardus  Mercator

[19] – Raplmonde

– برای آگاهی دربارۀ مرکاتور بنگرید به: بود، بورگت ،«نقشه: تاریخ نقشه­کشی»، فضای جغرافیایی، زمستان 1380، ش 4، صص 102-118 [20]

[21] – HYRCANI CASPII

[22] – PONTI

[23] – Antropatia

[24] – Medi

[25] – ARMENIA

[26] – ALBANIA

[27] – IBERIA

– برهانی، سیامک، «سیمای تاریخی گرجستان»، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، پاییز 1376، ش 19، صص 197- 201[28]

[29] – Morunda

[30] – Gauzania

[31] – tazina

[32] – Mac Lean, Alexandre, A Dictionary of Ancient Geography, London: G. Robinson, 1773,

[33] – Varna

– مارکوارت، یوزف، ایرانشهر بر اساس جغرافیای موسی خورنی، ترجمۀ مریم میراحمدی، تهران: ، ص 206[34]

[35] – Araxus

[36] – Cyrus

– انوری، همان، ص 98[37]

[38] – Mercator, Gerard, Petolemy Geographia

– انوری، اطلس تاریخی . . . آذربایجان، ص 140[39]

[40] – Philip dr Rue / Roy

[41] – Atropatia

[42] – Morunda

[43] – Rosenberg, Daniel & Anthoni Crafton, A History of the Timeline, New York: Princeton Architectural Press, 2010

[44] – Glichian, Atlas of Armenia, p 151

[45] – ‘’LA  TURQUIE en  ASIA, L  ARABIA et  LA  PERSE’’

[46] – Adherbetzan

[47] – Kilan

[48] – Schirwan

[49] – Soamachie

[50] – Ardebil

[51] – Taaris

[52] – Chui

– انوری، همان، ص1[53]

[54] – Christof Weigel

[55] – Persia

[56] – ATROPATENE

[57] – Carduchi

[58]– Marciana

– برای آگاهی دربارۀ وجه تسمیه و تاریخ تشکیل آذربایجان بنگرید به: دياكونوف، م. م، اشكانيان، تهران: پيام، 1352، صص 11-  12[59]

پاسخ دهید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *