آذربایجان در نقشه های جغرافیایی یونان و روم باستان
چکیده
مقالۀ پیش رو پژوهشی است کوتاه اما مهم دربارۀ چگونگی رسم آذربایجان و نمود شهرهای آن بر روی نقشه های تاریخی. نقشه های بررسی شده از نظر دورۀ زمانی محدود هستند به نقشه های یونان و روم باستان. در نتیجه مقاله به ارایۀ اطلاعاتی پرداخته که تعلق به فاصلۀ تاریخی دوهزار و پانصد تا دوهزار سال پیش دارند. تاکید آن نیز بر مطالعۀ دو شهرهای باستانی آذربایجان است که در متن نقشه ها ثبت شده اند. افزون بر این آنچه در نقشه ها مربوط به دیگر داده های آذربایجان شامل شمار شهرها و قلمروی سرزمینی و تقسیمات کشوری و نظایرآن است نیز از قلم نیفتاده است. هدف مقاله بررسی چگونگی نمود قلمروی سرزمینی، اسامی و مفاهیم باستانی شهرها و عوارض طبیعی منطقه است.
کلیدواژه: آذربایجان/ نقشه های تاریخی/ جغرافیای تاریخی/ شهرهای باستانی
مقدمه
در تاریخ تمدنهای بشری شهر نماد دانش، فرهنگ، هنر . . . و به یک تعبیر محل جلوۀ شیوۀ عالی زیستن است. از همین رو در فرهنگنامۀ تمدن، زندگی در شهر (مدنیت) را در نقطۀ مقابل بیابان نشینی و صحرانوردی (بدویت) قرار دادهاند. بر این اساس میتوان نتیجه گرفت که فراوانی شهرها در یک محدودۀ مشخص جغرافیایی ارتباط مستقیم با میزان تمدن و فرهنگ مردم آن دارد. در معنای دیگر چنانچه تعداد شهرها در یک گسترۀ سرزمینی بیشتر باشد بنا به رونق و شکوفایی و ساز و کار پدید آمده در اثر زندگی شهری در آن منطقه، با سطح والاتری از فرهنگ و هنر و دانش و شیوۀ زیست انسانی رو به رو خواهیم بود؛ و بالعکس. چنین قیاسی قابل تعمیم به تمامی ادوار تاریخی نیز هست. یعنی میتوان شمار و وضعیت شهرها را در گذشته شاخصی برای شناسایی وضعیت یک منطقه گرفت و به دستاوردهایی مانند وضعیت اقتصادی، اجتماعی و . . . رسید. بررسیهایی از این دست در حوزۀ دانش جغرافیای تاریخی خواهد گنجید و مطالعۀ نقشه های تاریخی به عنوان یکی از ابزارهای اصلی این دانش روشی مناسب است.
موضوع نوشتار پیش رو پژوهشی است در مطالعه و معرفی شهرهای آذربایجان در قدیمیترین نقشه های جغرافیایی که اکنون جنبۀ اسنادی تاریخی یافتهاند.
فرضیۀ تحقیق
آذربایجان یکی از قدیمیترین سرزمینهایی است که از هویت سرزمینی و تاریخی مشخصی برخوردار بوده و هست. همچنین در طول این تاریخ طولانی به سبب ویژگیهای مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی همواره و بیانقطاع تا آن اندازه اهمیت داشته که سرزمین، شهرها و آبادیهای آن در نقشه های جغرافیایی که نوعی اسناد تصویری جغرافیایی هستند و برای کارکردها و اهداف مختلفی تهیۀ شده اند، نمود بیابند. همچنین فراوانی شهرها و آبادیهای ثبت شده در نقشه ها طی دورههای زمانی مختلف نشان دهندۀ رونق و شکوفایی و آبادانی این سرزمین است.
طرح مسئله
نخستین نقشۀ جغرافیایی که واژۀ آذربایجان را ثبت کرده کدام نقشه است؟ نخستین شهر یا شهرهای آذربایجان به ویژه خوی و مرند که بر روی یک نقشۀ جغرافیایی نمود یافته، چیست؟ مقایسۀ تطبیقی نمایش موقعیت شهرها و آبادی ها در آذربایجان با مناطق همجوار به چه تحلیل ها و برآیندهایی میتوان دست یافت؟
روش تحقیق
اساس مطالعۀ حاضر بر بررسی شهرهای آذربایجان در نقشه های جغرافیایی تاریخی استوار است. از آنجا مشابه چنین تحقیقی بر روی نقشه های اخیر بهویژه نقشه های جغرافیایی ترسیم شده از دورۀ صفوی به این سو توسط برخی محققان صورت گرفته، مقاله دورۀ زمانی قدیمیتری را مقصود گرفته است. بنابراین پژوهش کهنترین نقشه های جغرافیایی در دسترس را در دورۀ باستان، شامل نقشه های جغرافیایی فراهم آمده بر اساس اطلاعات یونان و روم قدیم را در دستور کار قرار داده است. میگوییم نقشه های فراهم آمده بر اساس اطلاعات جغرافیایی یونان و روم قدیم چون به طور مستقیم در حال حاضر نقشهای از آن زمان باقی نمانده و آنچه در اختیار داریم توسط نقشهنگارهای اروپایی از سدههای چهاردهم میلادی بدین سو ترسیم شده، اما بر اساس دانش یونان و روم باستان. هر نقشه در معنی سندی با ارزشِ تاریخی قلمداد شده و رویکرد بررسی هر نقشه توصیفی است. هرچند در بخشی از مطالب که به مقایسۀ تطبیقی نقشه ها اختصاص یافته نویسنده از تحلیل دور نمانده است. ترتیب بررسی نقشه ها نیز بر اساس توالی زمان و از قدیمیترین سند تا نزدیکترین آن سامان گرفته است.
در هر نقشه واژگان مرتبط با موضوع مقاله به دست داده شده و ضمن تطبیق آن با موقعیت کنونی ضبط اصلی در متن نقشه در پانوشت آمده است.
آذربایجان در نخستین نقشه های باستانی
کهنترین نامی که منابع تصویری یونان باستان برای آذربایجان ثبت کردهاند واژۀ «ماد»[1] است. در شماری از قدیمیترین نقشه های موجود شامل نقشه های جهان نمای هکاتوس میلتی[2] (509- 472 پ.م) هرودوت[3] (484- 425 پ.م)، هیپارخوس[4] (160- 125 پ.م) و استرابو[5] (12 پ.م- 58 م) که برجستهترین نقشهکشهای عهد باستان هستند آذربایجان با نام کهن خود ماد آمده است.
نقشۀ یک: [6] نقشۀ جهاننمای بسیار قدیمی هکاتوس میلتی که در زمره نخستین اسناد مصور جغرافیایی است و جهان سدۀ چهارم پیش ازمیلاد را نمایش داده است، از بابت مطالعۀ ما اهمیت دارد. در این سند جغرافیایی اطراف جهان را آب (اقیانوس)[7] فرا گرفته است. سرزمین مورد علاقۀ ما در منتها الیه سمت راست نقشه، یعنی در شرقیترین بخش جهان شناخته شدۀ قرن چهارم پیش از میلاد قرار دارد. شرقیترین دریایی که آن زمان دست کم برای یونانیها شناخته شده بود، دریای کاسپین[8] (خزر) است. در غرب این دریا رود آراکسِس[9] (ارس) که از کوههای قفقاز[10] سرچشمه گرفته، به دریای کاسپین پیوسته است. پس یونانیها آگاهی درستی از موقعیت این رود داشتهاند. این باید نخستین نمود یک مفهوم جغرافیایی در محدودۀ آذربایجان بر روی یک سند تصویری کهن است. در زیر رود ارس، محدودهای کنونی غرب و شمالغرب ایران واژۀ مدی[11] (ماد) قابل تشخیص است.
آذربایجان در نقشه های بطلمیوسی
نخستین بار در تاریخ کارتوگرافی نام آذربایجان و ثبت شهرهای آن در یک نقشۀ جغرافیایی باید مربوط به نقشه های کلادیوس بطلمیوس[12] (سدۀ اول و دوم میلادی) باشد. نظام جغرافیایی که بطلمیوس پیافکند به مکتبی تاثیر گذار بدل شد که تا ظهور جغرافیا و نقشهنگاری جدید اساس غالب شناخت بشر از زمین و کیهان به شمار میرفت. به نحوی که قرنها نقشهنگاران زیادی نقشه هایشان را بر اساس الگویی که بطلمیوس پیریخته بود میکشیدند.[13]
جهان شناخته شدۀ بطلمیوسی عبارت بود از یک نوار فرضی زیر خط استوا به عنوان جنوبیترین بخش جهان تا نزدیکی قطب شمال (عرض جغرافیایی). و غرب افریقا تا شرقیترین بخش چین (طول جغرافیایی). در این باور جنوب افریقا و قارههای امریکا و اقیانوسیۀ امروز شناخته شده نبودند.[14] بطلمیوس پهنۀ جهان را به بخشهایی بر اساس مناطق جغرافیایی تقسیم کرد. به نحوی که یک یا چند منطقه که هویت جغرافیایی مستقلی دارند در یک قسمت قرار گرفتهاند. معمولاً یک منطقه بنا به وسعت در چند قسمت دیده میشود. در این نظام جغرافیایی اروپا به 8 قسمت، افریقای شمالی 4 قسمت و آسیا به 12 قسمت بخش شده است. آذربایجان در پهنۀ آسیا قرار گرفته و در قطعههای 4 و 5 آسیا قابل مشاهده است.
بخشی از آذربایجان به همراه منطقۀ قفقاز امروز شامل آلبانیا و ارمنستان و گرجستان در قطعۀ 3، بخش دیگر همراه با بین النهرین در قطعۀ 4 و در کاملترین شکل که به نمایش تمام آذربایجان امروز شامل استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی ایران پرداخته در قطعۀ 5 گنجانده شده است. در مکتب نقشهکشی بطلمیوسی محدودۀ هریک از این قطعهها با عنوان تابلو[15] موضوع رسم یک نقشه جغرافیایی شده و مجموع آنها همراه با فهرستی از موقعیت طول و عرض جغرافیایی شهرها کتاب اطلس جغرافیا یا راهنمای پیکر زمین [16] بطلمیوس را تشکیل داده است. شرح بیشتر ضمن توصیف و بررسی نقشه های بطلمیوسی به دست داده شده است.
نقشۀ دو: [17] این نقشه توسط جراردوس مرکاتور[18] (1512-1594 م)، نقشهنگار نابغه، بزرگ و مشهور اهل راپلموند[19] بلژیک در سال 1578م و بر اساس شیوۀ جغرافیایی بطلمیوس تهیه شده است.[20] به این معنا که شکل رسم و تعداد و موقعیت مفاهیم درج شده روی نقشه همه از کتاب جغرافیا بطلمیوس برگرفته شده است. اصل نقشه 46*35 سانتیمتر اندازه دارد و در لندن چاپ شده است.
مقصود نقشهنگار رسم محدودۀ حدفاصل دو دریای هیرکانی (کاسپی)[21] یا خزر امروز در شرق و دریای سیاه[22] در غرب است. منطقهای که اکنون قفقاز نامیده میشود و جمهوریهای آذربایجان و ارمنستان و گرجستان در آن واقعاند.
آذربایجان با نام باستانی آنتروپاتیا[23] در جنوب رود ارس (منطبق با استانهای کنونی اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی ایران) روی این نقشه ثبت شده است و سرزمینهای همجوار آن در جنوب مدیا[24] (ماد= نواحی غربی و مرکزی ایران)، در غرب ارمنستان[25] (منطبق با آناتولی شرقی)، و آلبانیا[26] (جمهوری آذربایجان کنونی) و گرجستان [27] در شمال هستند. در محدودۀ بین دو رود ارس و کورا نام کلخیس یا کلخید (کلخیدا) آمده است و کلخید همانجایی است که قدیمیترین آثار تمدنی گرجستان قدیم متعلق به اقوام کلخ و اورارتو در آن یافت شده است. دولت کلخید تا زمان قدرتگیری پارسها در ایران دوام یافت و از آن پس جزیی از شاهنشاهی هخامنشی گردید.[28]
نقشه بر اساس الگوی بطلمیوس و دانش جغرافیایی یونان و روم باستان تهیه شده است. هرچند جانمایی و ثبت برخی از مفاهیم منطبق با واقعیت نیست، اما از آنجا که به ارایۀ اطلاعات جغرافیای تاریخی دو هزار سال پیش پرداخته حایز اهمیت بسیار است. شهر مرند به صورت مورُندا[29] روی این نقشۀ قدیمی ثبت است. دیگر اسامی شهرهای آذربایجان یا پیرامون آن چندان قابل تطبیق با موقعیتهای واقعی نیستند جز گازانیا[30] یا همان گنزه منطبق با شیز در حوالی مراغه و تازینا[31] که احتمالاً تبریز است چرا که بطلمیوس آن را شهری در ماد آتروپاتن بین رود گامبیس و سیروس نوشته است.[32] همچنین ورا یا وارنا[33] که نام ارگ و قلعۀ مشهوری در حوالی مراغه بود.[34] رودهای ارس با عنوان آراکسوس[35] و کورا (سیروس)[36] روی نقشه ثبت هستند.
نقشۀ سه: [37] تمرکز نقشۀ پیشین بر نمایش سرزمین شمال رود ارس قرار داشت. اهمیت و مزیت نقشه های منطقهای بطلمیوسی نسبت به نقشۀ جهان نمای او ثبت جزییات بیشتر از جمله نام شهرها و موقعیتها است. روش او نمایش یک منطقه همراه با نواحی همجوار است. تاکید این نقشه بر روی ایالتهای ایران باستان است. و یکی دیگر از نقشه های اطلس جراردوس مرکاتور (نقشۀ شمارۀ 1) به شمار میرود.[38] آذربایجان با همان نام آنتروپاتیا بخشی از ایالت بزرگ ماد است. شهر مرند (موروندا) در کنار 32 مفهوم جغرافیایی مربوط به آذربایجان در این سند نیز ثبت شده است.
نقشۀ چهار:[39] نقشهای است که آنهم مطابق شیوۀ بطلمیوس و توسط فیلیپ رو[40] در آمستردام به سال 1653م کشیده شده است. نقشه قفقاز و اطراف آن را نمایش داده است. آذربایجان با نام آتروپاتیا[41] بخشی از ایالت بزرگ ماد قلمداد شده و نکتۀ جالب در این سند قدیمی ثبت نام شهر مرند به صورت مُوروندا[42] است. باید دانست که چگونگی ضبط اسامی جغرافیایی روی نفشهها با حروف بزرگ یا کوچک بیمعنا نیست.[43] ثبت واژۀ آذربایجان با حروف کوچک ذیل نام ماد (مدیا) با حروف بزرگ نشاندهندۀ تابعیت قلمرویی است.
نقشۀ پنج [44]: این نقشه نیز توسط فیلیپ د رو در تکمیل نقشۀ پیشین ترسیم شده است. اساساً باید دانست هر نقشهای که دریای کاسپین (خزر) را بر خلاف شکا واقعی خود و به صورت مسطتیلی که کشیدگی آن در عرض جغرافیایی است نه طول از الگوی بطلمیوس استفاده کرده است. به پندار قدما از جمله بطلمیوس کاسپی دریایی است مسطتیل شکل که عرض آن از طولش فراختر است. نقشۀ رو از الگو و اطلاعات بطلمیوس به اضافۀ برخی از اطلاعات زمان نقشهکش (قرن 17 م) فراهم آمده است. عنوان آن «ترکیه، آسیا، عربستان، و پارس (ایران)»[45] است.
این سند با ارزش به نمایش محدودۀ سرزمینهای عثمانی، عربستان و ایران در آسیا در قرن هفدهم میلادی پرداخته است. مرزهای سیاسی با خطوط مشکی که نواری زرد رنگ به آن تمایز بیشتری بخشیده مشخص شده است. آنچه به موضوع پژوهش ما مربوط است آذربایجان با عنوان آذربتزاپ[46] در زیر گیلان [47] و بخشی از خاک پارس (ایران) نموده شده و به طور کاملاً مشخص از قلمروی عثمانی متمایز گردیده است. در این نقشه در شمال رود ارس نام ایالت شیروان[48] و شماخی[49] ثبت شده است که آن نیز بخشی از خاک ایران است.
شهرهای اردبیل[50]، تبریز[51] و خوی[52] را میتوان در قلمروی آذربایجان مشاهده کرد.
نقشۀ شش:[53] این نقشه توسط کریستف ویگل[54] (1654- 1725م)، گراوُرساز و نقشهنگار آلمانی در سال 1720م، و بر اساس اطلاعات بطلمیوس فراهم آمده است. عنوان نقشه پرشیا[55] (ایران) است و ایالتهای ایران دورۀ باستان را نشان میدهد. آذربایجان با نام آتروپاتنه[56] بخشی از ایالت ماد از ایالتهای باستانی ایران نمود یافته است.
طبق این نقشه آذربایجان بخشی از ماد بزرگ است. سرزمین وسیع ماد یا مدیا در عهد قدیم خود به چند بخش اصلی و زیر مجموعههای کوچکتر تقسیم میشد. بخشهای اصلی درماد بزرگ طبق نقشه ها از شمالغرب منطبق به جنوبشرق عبارتاند از: ماتیانا (تقریباً در حدود مغان)، آتروپاتنه (استانهای آذربایجان شرق و غربی و اردبیل و بخشی از گیلان)، مدیا ماگنا (استانهای غربی و مرکزی ایران). آتروپاتنه نیز به عنوان بخشی از ماد خود به چند منطقۀ کوچکتر بخش شده که میتوان آن را تقسیمات کشوری آذربایجان در دو هزار سال پیش دانست. این تقسیم بندی که باید آن را با همین شهرستان کنونی تطبیق داد از غرب به شرق عبارت است از: کاردوخی[57] (حوالی تبریز)، موروندا (مرند)، مارگیانا [58](مراغه).
نتیجه گیری
در یک جمع بندی دربارۀ چگونگی رسم آذربایجان در نقشه های عهد باستان میتوان گفت:
– رود ارس نخستین مفهوم جغرافیایی در آذربایجان است که روی یک نقشۀ تاریخی ثبت شده است.
– تا آنجا که نگارنده بررسی کرده است نام آذربایجان به صورت آنتروپاتیا، آتروپاتن، آتروپاتنه، برای نخستین بار در نقشه های منطقهای بطلمیوسی (سدۀ اول و دوم میلادی) ثبت شده است.[59] بر روی نقشه های قدیمیتر، محدودۀ شمالغرب ایران ماد ذکر شده است.
– آذربایجان پیش از اینکه به هویت مستقل جغرافیایی در تقسیمات کشوری دست یابد یکی از چند بخش اصلی محدودۀ ایالت مهم ماد بزرگ متعلق به امپراتوری پارس (ایران) به شمار میرفت.
– در نقشه های بطلمیوسی آذربایجان در دو نقشۀ منطقهای قابل مشاهده است: یکی در نقشه های قفقاز و دیگری در نقشه هایی که ایالتها و محدودۀ ایران قدیم را نمایش میدهند.
ثبت آن در نقشه های قفقاز به علت همجواری و در نقشه های ایران به دلیل تعلق سرزمینی ابتدا به عنوان یکی بخشها و سپس یکی از ایالتهای آن است.
– نام مرند و خوی در همان نخستین نقشه هایی که به ثبت آذربایجان پرداختهاند در معنای شهرهایی متعلق به آذربایجان آمده است؛ با این تفاوت که مرند در نقشه های قدیمیتری دیده میشود.
– مرند افزون بر اینکه نام یک شهر است به منطقۀ وسیعتری نیز منطبق با شهرستان امروز اطلاق شده است.
– اساساً قلمروی آذربایجان در مقایسه با مناطق دیگر شامل شهرها و آبادیهای زیادی بوده که حکایت از رونق و آبادانی آن روی نقشه های عهد باستان میکند. به این ترتیب آذربایجان سرزمینی است با هویت تاریخی و باستانی.
– مطالعۀ انبوه نقشه های جغرافیایی مستند میکند که قلمروی آذربایجان علیرغم قبض و بسطهای سرزمینی همواره با شهرهای اردبیل و تبریز و ارومیه و خوی و مرند و در مجموع شهرهای کنونی استانهای آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل است که هویت تاریخی به خود میگیرد.
منابع
– انوری، امیر هوشنگ، اطلس تاریخی نقشه ها و تصویرهای جغرافیایی آذربایجان، مطالعۀ توصیفی تطبیقی سرزمین، شهرها و مرزهای استانهای اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی ، تهران: ندای تاریخ، 1394)
– برهانی، سیامک، «سیمای تاریخی گرجستان»، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، پاییز 1376، ش 19، صص 197- 201
– بود، بورگت ،«نقشه: تاریخ نقشهکشی»، فضای جغرافیایی، زمستان 1380، ش 4، صص 102-118
– دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 9
– دياكونوف، م. م، اشكانيان، تهران: پيام، 1352
– مارکوارت، یوزف، ایرانشهر بر اساس جغرافیای موسی خورنی، ترجمۀ مریم میراحمدی، تهران
– Ptolemy, The Ptolemy, Introduction
– Glichian, Atlas of Armenia
– Rosenberg, Daniel & Anthoni Crafton, A History of the Timeline, New York: Princeton Architectural Press, 2010
– Sahab. Mohammad Reza& . . . , Persian Gulf of Atlas of Old& Historical Maps . . . , Tehran: Center for Documents& diplomatic History& University of Tehran, 2005
– The Incyclopedia of Britanica, Vol 2, pp 115-116
– Mac Lean, Alexandre, A Dictionary of Ancient Geography, London: G. Robinson, 1773
– Mercator, Gerard, Petolemy Geographia
[1] . MEDIE
[2] . Hecatus of Melitus
[3] . Herodotus
[4] . Hiparchus
[5] . Strabo
[6] . Sahab. Mohammad Reza& . . . , Persian Gulf of Atlas of Old& Historical Maps . . . , Tehran: Center for Documents& diplomatic History& University of Tehran, 2005, vol 1, pp 1-17
[7] – OCEANUS
[8] – Caspinm
[9] -Araxes
[10] – Caucasus
[11] – Medi
[12] . Cladius Ptolemy
[13] . The Incyclopedia of Britanica, Vol 2, pp 115-116; Ptolemy, The Ptolemy, Introduction
10 – دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، ذیل واژه «اقلیم
[15] – Tabulla
[16] – Gegraphik Huphegesis
– این نقشه و بیشتر نقشه های این مفاله در کتاب اطلسی آماده برای چاپ و انتشار همراه با 180 نقشۀ جغرافایی دربارۀ آذرباجبان با شرح و تفسیر به مشخصات زیر بر گرقته شده است: انوری، امیر هوشنگ، اطلس تاریخی نقشه ها و طرحهای جغرافیایی آذربایجان، مطالعۀ توصیفی تطبیقی سرزمین، شهرها و مرزهای استانهای اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی ، ص 139[17]
[18] – Gerardus Mercator
[19] – Raplmonde
– برای آگاهی دربارۀ مرکاتور بنگرید به: بود، بورگت ،«نقشه: تاریخ نقشهکشی»، فضای جغرافیایی، زمستان 1380، ش 4، صص 102-118 [20]
[21] – HYRCANI CASPII
[22] – PONTI
[23] – Antropatia
[24] – Medi
[25] – ARMENIA
[26] – ALBANIA
[27] – IBERIA
– برهانی، سیامک، «سیمای تاریخی گرجستان»، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، پاییز 1376، ش 19، صص 197- 201[28]
[29] – Morunda
[30] – Gauzania
[31] – tazina
[32] – Mac Lean, Alexandre, A Dictionary of Ancient Geography, London: G. Robinson, 1773,
[33] – Varna
– مارکوارت، یوزف، ایرانشهر بر اساس جغرافیای موسی خورنی، ترجمۀ مریم میراحمدی، تهران: ، ص 206[34]
[35] – Araxus
[36] – Cyrus
[38] – Mercator, Gerard, Petolemy Geographia
– انوری، اطلس تاریخی . . . آذربایجان، ص 140[39]
[40] – Philip dr Rue / Roy
[41] – Atropatia
[42] – Morunda
[43] – Rosenberg, Daniel & Anthoni Crafton, A History of the Timeline, New York: Princeton Architectural Press, 2010
[44] – Glichian, Atlas of Armenia, p 151
[45] – ‘’LA TURQUIE en ASIA, L ARABIA et LA PERSE’’
[46] – Adherbetzan
[47] – Kilan
[48] – Schirwan
[49] – Soamachie
[50] – Ardebil
[51] – Taaris
[52] – Chui
[54] – Christof Weigel
[55] – Persia
[56] – ATROPATENE
[57] – Carduchi
[58]– Marciana
– برای آگاهی دربارۀ وجه تسمیه و تاریخ تشکیل آذربایجان بنگرید به: دياكونوف، م. م، اشكانيان، تهران: پيام، 1352، صص 11- 12[59]