سرحدات شرقی ایران عصر صفوی در نقشه‌نگاری اروپایی

مجموعۀ نقشه‌های ترسیمی اروپائیان از چهرۀ جغرافیایی ایران طی سدۀ 16م/11ش تا 18م/13ش را می‌توان حلقۀ مغفول‌ماندۀ مطالعاتِ صفویه‌شناسی و جنبه‌های تحقیقاتیِ مندرج در آن، از جمله: سرحدات شرقی ایران در این دورۀ تاریخی، دانست. تکاپوهای نظامی و دیپلماتیکِ ایرانی – صفوی برای احیایِ حدود تاریخی ایران در شرق و مواجهۀ سرزمینیِ آنان با دو همسایۀ شرقیِ نوپا، یعنی قلمرو ازبکان در ماوراءالنهر و قلمرو گورکانیان در هند، ضرورتِ جهت‌دهیِ مطالعات صفویه‌شناسی به سَمت و سویِ این موضوع را فراهم ساخته است. سرحدات شرقی ایران عصر صفوی از منظرگاهِ نقشه‌نگاری که فرسنگ‌ها دورتر از ایران و در شهرهای اروپایی، مانند: آمستردام، پاریس، لندن و رم، چهرۀ جغرافیایی و سرحدات شرقی صفویان را ترسیم می‌کردند، شاهد یک اُلگویِ گُذار، به معنایِ «گُذر از تصوّر باستانی و کهن به آگاهی جدید» بود. بر اساس آن، نقشه‌نگاران اروپایی در هنگامۀ نخستین مواجهۀ جغرافیایی با قلمرو صفویان، متأثر از اطلاعات جغرافیایی باستانی و کهن، گسترۀ سرحدات شرقی صفویان را همانند دورۀ پیش از اسلام، تا رود سند، کوه‌های هندوکش و حتی فراتر از رود جیحون، می‌دانستند. با عبور از نقشه‌نگاری سدۀ 16م/11ش و ورود به نقشه‌نگاری سدۀ 17م/12ش، اگرچه این باور جغرافیایی همچنان بر بخشی از نقشه‌نگاری اروپایی سایه انداخته بود؛ اما همزمان با آن، نقشه‌نگاری این سده، شاهد نخستین جرقه‌های آگاهی جدید مبتنی بر سرحدبودن ایالت‌های مکران و قندهار و رود جیحون شد. آگاهی‌های جدید حاصل‌شده، در سدۀ 18م/13ش به مرحلۀ تثبیت رسید و نه تنها از زیر سایۀ تصورات باستانی و کهن خارج شد؛ بلکه زمینۀ توجه نقشه‌نگاران به مسائل جزئی‌ سرحدات شرقی از جمله: راه‌ها، پراکندگی گروه‌های جمعیتی و نواحی جغرافیاییِ گمنام‌تر را فراهم ساخت.