معرفی کهن­ ترین نقشه جغرافیایی آذربایجان در جهان

امیر هوشنگ انوری (پژوهشگر و نویسنده)

تحقیق­های جدید سرآغاز تاریخ نقشه­ نگاری (کارتوگرافی) را به مکتب جغرافیای یونان باستان نسبت داده است. در حالی­که هم اکنون نمونه­های قدیمی­تری از نقشه­های جغرافیایی مربوط به تمدنهای کهن تری چون چین، هند و ایران وجود دارد. از جمله نقشه­ای بسیار قدیمی مربوط به دوره هخامنشی که در آن پاسارگاد در مرکز جهان شناخته شده قدیم ترسیم شده است و معرفی و بررسی آن در دست تحقیق نگارنده قرار دارد. افزون بر این، اکنون هیچ نقشه ای که تاریخ رسم آن مربوط به عصر یونان باستان باشد در دست نیست. البته این به آن معنا نیست که دانش جغرافیای یونانی فاقد نقشه بوده است؛ بلکه منظور این است از اصل آن نقشه­ها اکنون اثری نیست و به سبب گزند حوادث در فاصلۀ زمانی طولانی که سپری شده سندی به دست ما نرسیده است. حسین مونس، دانشمند برجسته مصری و استاد دانشگاه قاهره به روشنی مستند کرده که امروز تقریباً هیچ نقشه­ای از یونان قدیم به جای نمانده و آنچه با این عنوان موجود است نمونه­هایی هستند که از سده های  ۱۵و ۱۶م به این سو توسط کارتوگرافان اروپایی، اما به نام یونانی­ها تهیه  شده است (بنگرید به دو کتاب: مونس، حسین (۱۹۶۷) الجغرافیه و الجغرافیین فی الاندلس، مادرید: موسسه المطالعات الاسلامی؛ مونس، حسین (۱۹۸۶) تاریخ الجغرافیه و الجغرافیین فی الاندلس، قاهره: مکتبه مدبولی). واقعیت اینجاست که نقشه های مذکور به دست رسامانی چون جیاکومو گاستالدی (۱۵۰۰- ۱۵۶۵ م)، جرارد مرکاتور (۱۵۱۲- ۱۵۹۴م)، آبراهام اورتلیوس (۱۵۲۷- ۱۵۹۸م)، جان اسپید (۱۵۲۲- ۱۶۲۹ م) و . . . کشیده شده­اند با این ویژگی که اطلاعات و شکل نقشه­ها  مبتنی بر اطلاعات درج  شده در متون قدیمی جغرافی دانان یونانی چون آناکسیماندر ( ۶۱۰- ۵۴۶ پ.م)، هکاتوس ( ۵۰۹- ۴۷۲ پ.م)، هرودوت (۴۸۴-۴۲۵ پ.م) و مانند آن است.

با این مقدمه کوتاه اکنون می­توان پرسش مورد نظر این نوشتار را مطرح کرد: که با استدلال فوق کهن­ترین نقشه­ای که در حال حاضر از سرزمین باستانی آذربایجان در دست است کدام نقشه و متعلق به چه کسی است؟

منظور از نقشۀ آذربایجان نقشه­ای است که به طور مشخص به نمایش منطقۀ آذربایجان پرداخته باشد. به بیان امروزی نقشۀ منطقه­ای، نه نقشه­هایی که گسترۀ وسیعتری را شامل شده­اند. مانند نقشه­های جهان­نما یا آسیا و یا حتی نقشه­های سرزمین ایران. تفاوت و اعتبار اصلی نقشه­های منطقه­ای ارایۀ جزییات مانند اسامی شهرها و آبادیها و نمایش دقیق­تر عوارض طبیعی و ترسیم اطلاعات راهها است که نقشه­های جهان­نما نظر به رویکرد کلان نگری­شان فاقد آن­اند.

نخستین کسی که می­دانیم جهان شناخته شدۀ قدیم را در قالب نقشه­های منطقه­ای متعدد ترسیم کرده، کلادیوس بطلمیوس (قرن اول و دوم م) برجسته­ترین کیهان­شناس و جغرافی­دان یونان عهد باستان است. او آسیا را در ۱۲ نقشۀ منطقه­ای و همراه با ارایۀ جزییاتی که تا آن زمان بی­سابقه بود رسم کرد. هر نقشه را تابلو نام گذاشت و آذربایجان در سه تابلو نمود یافته است. در تابلوی پنجم برخلاف تابلوهای چهارم و سوم که قسمتهایی از آذربایجان دیده می­شود تمام منطقۀ آذربایجان کشیده شده است و  این نخستین نقشۀ منطقه­ای از منطقۀ مورد نظر ما است.  اما، به دنبال استدلالی که در بالا رفت باید دانست قدیمی‌ترین نقشه‌های بطلمیوس که تاکنون یافت شده‌اند نه متعلق به او، بلکه باز ترسیمی بر اساس اطلاعات کتاب جغرافیا ی بطلمیوس­اند که قدمت آنها از سدۀ ۷ ق/ ۱۳ م قدیمی­تر نیستند. در حالی­که نقشۀ‌ مورد معرفی این پژوهش  متعلق به سدۀ ۴ ق/ ۱۰ م،َ یعنی حدود سیصد سال قدیمی‌­تر است! در نتیجه این نقشه، کهن­ترین نقشۀ منطقه­ای آذربایجان است که تاکنون یافت شده است و تا این زمان در جهان ناشناخته مانده و اینک برای نخستین بار است که معرفی می شود.

دانلود مقاله

نقشه کهن آذربایجان